کار غده هیپوفیز چیست؟

هیپوفیز، یکی از غده‌های موجود در بدن ما است که شبیه یک فندق می باشد، اما همین غده کوچک فندقی، کارهای مهم و حیاتی زیادی را در بدن ما مدیریت می‌کند.

هیپوفیز در کجا قرار دارد؟

هیپوفیز غده کوچکی است در زیر مغز و درون حفره استخوان شب پره که 0/5تا 1/5 گرم وزن دارد. از نظر جنینی دارای منشا دو گانه عصبی و سلول‌های پوششی است.

این غده شامل دو قسمت است: بخش قدامی و بخش خلفی.

بخش قدامی

این بخش ساختمان غده ای دارد.

بخش خلفی (پسین)

بخش پسین هیپوفیز، ساختمان غده‌ای ندارد، بلکه بخشی از دستگاه عصبی است و از اجتماع یک‌سری آکسون تشکیل شده است. اجسام سلولی این آکسون‌ها در هیپوتالاموس مغز قرار دارند.

دو هورمون هیپوفیز پسین عبارتند از:

- هورمون آنتی دیورتیک (به معنای ضد ادرار یا کم‌کننده ادرار که موجب افزایش تراوایی نفرون‌های کلیه نسبت به آب و افزایش بازجذب آب می‌شود)

- هورمون اکسی توسین (به معنای تسهیل کننده زایمان به وسیله تحریک انقباض ماهیچه‌های رحم و تحریک ترشح شیر از غده‌های شیری)

این هورمون ها در جسم سلولی نورون‌های هیپوتالاموس ساخته می‌شوند و سپس از راه آکسون‌ها به هیپوفیز پسین می‌آیند و از آنجا به خون می‌ریزند. پس در عمل، هیپوفیز پسین وظیفه‌اش ذخیره‌سازی و ترشح این هورمون‌ها است و ساختن آنها در نورون‌های (سلول های عصبی) هیپوتالاموس صورت می‌گیرد.

آیا هورمون رشد می‌تواند مستقیما موجب رشد اسکلت و غضروف شود؟

در جواب باید بگوییم خیر. دانشمندان در سال 1957 آزمایشی انجام دادند. در کشت سلول‌های غضروفی در خارج بدن، پس از تزریق هورمون رشد، سلول‌های غضروفی در پاسخ به هورمون رشد، رشد نکردند. پس چرا این هورمون در داخل بدن باعث رشد می‌شود و در خارج بدن، اثر ندارد؟

دانشمندان این‌طور فرض کردند که هورمون رشد باعث تولید ماده دیگری می‌شود و آن ماده است که باعث رشد استخوان‌ها و غضروف می‌شود. تحت تاثیر هورمون رشد، یک فاکتور شبه انسولین به نام سوماتومدین C   در سلول‌های کبدی ساخته می‌شود که نقش اصلی را در رشد اسکلت بدن بازی می‌کند.

هیپوفیز و سوخت ‌و سازهای 4 گانه

سوخت و ساز پروتئین‌ها

هورمون رشد، سرعت انتقال اسیدهای آمینه به داخل سلول‌های عضلانی را زیاد می‌کند و مستقیما نیز دارای اثر فعال کننده ساخت پروتئین‌هاست. این اثر هورمون رشد شبیه انسولین است.

سوخت و ساز کربوهیدرات‌ها (قندها)

در متابولیسم کربوهیدرات‌ها، هورمون رشد اثری مخالف انسولین دارد. افزایش قند خون پس از تزریق هورمون رشد، نتیجه دو نوع اثر است: یکی صرفه جویی در مصرف آن در بافت‌های محیطی و دیگری افزایش فعالیت واکنش‌های نوسازی قند درکبد. هورمون رشد در کبد، با فعال کردن واکنش‌های نوسازی گلوکز از منشا اسیدهای آمینه، ذخیره گلیکوژن را نیز افزایش می‌دهد. در واکنش‌های گلیکولیز اثر مهار کنندگی هورمون رشد در چندین مکان بروز می‌کند و به نظر می‌آید که این هورمون از ورود گلوکز به داخل سلول نیز جلوگیری می‌نماید. هورمون رشد در عضله با آزاد نمودن اسیدهای چرب از منشا ذخیره تری‌گلیسریدها نیز از انجام واکنش‌های گلیکولیز جلوگیری می‌کند. تجویز هورمون رشد به مدت طولانی ممکن است به بروزبیماری دیابت منجر شود.

سوخت و ساز چربی‌ها

تجویز هورمون رشد در ظرف مدت 30 تا 60 دقیقه باعث افزایش اسیدهای چرب آزاد در خون (از منشا بافت چربی) و افزایش اکسیداسیون اسیدهای چرب در کبد می‌گردد.

سوخت و ساز مواد معدنی

هورمون رشد باعث افزایش جذب و نگهداری یون‌های کلسیم، منزیم و فسفات در بدن می‌گردد و این عمل آن احتمالا در ارتباط با اثری است که در رشد استخوان‌های طویل دارد.

هورمون‌های 7 گانه هیپوفیز:

هورمون رشد:

این هورمون توسط سوماتوتروف‌ها ترشح می‌شود. هورمون رشد باعث افزایش متابولیسم سلول‌های بدن و رشد طولی و قطری استخوان‌ها و باعث افزایش قد می‌شود.

هورمون محرک تیرویید:

موجب فعالیت غده تیرویید می‌شود.

هورمون پرولاکتین:

این هورمون سبب رشد پستان‌ها طی بارداری و ترشح شیر پس از زایمان می‌شود. این هورمون روی سلول‌های غدد شیری اثر می‌گذارد و سبب ساخته شدن شیر و ترشح آن به درون کیسه‌های شیری می‌شود. با تولد نوزاد، بلافاصله ترشح لاکتوژن در خون افزایش می‌یابد و شیرسازی آغاز می‌شود.

خروج شیر از پستان مادر یکی دو روز بعد از تولد بچه شروع می‌شود و این تاخیر در اثر افزایش تدریجی لاکتوژن در خون و زمان لازم برای تاثیر آن بر سلول‌های شیرساز پستان است. ترشح لاکتوژن تا زمانی که طفل از پستان شیر بخورد ادامه خواهد داشت.

کورتیکوتروپین:

این هورمون باعث افزایش ترشح هورمون‌های مترشحه از قشر غدد فوق کلیوی می‌شود.

هورمون محرک جنسی:

FSH   و LH   که هر دو هورمون‌های محرک جنسی محسوب می‌شوند.

هورمون‌ اکسی‌توسین:

باعث انقباض عضلات رحم و مجاری شیری پستان‌ها می‌شود.

هورمون ضدادراری:

موجب جذب آب و املاح از لوله‌های جمع‌کننده ادرار در کلیه‌ها می‌شود.

اختلالات شایع هیپوفیز

کاهش شدید و یا افزایش شدید هورمون رشد سبب رشد غیر عادی می‌شود.

کاهش شدید مقدار هورمون رشد در کودکی (قبل از بلوغ) سبب کوتاه قدی شدید یا “نانیسم” می‌شود. افراد مبتلا به نانیسم دارای هوش طبیعی هستند. اگر قبل از آنکه رشد استخوان‌های دراز پایان یابد به این نقص پی ببریم، می‌توانیم آن را با تزریق هورمون رشد درمان کنیم.

افزایش ترشح هورمون رشد در سنین رشد (قبل از بلوغ) باعث رشد بیش از حد می‌شود که “ژیگانتیسم” یا “غول آسایی” نامیده می‌شود.

اگر افزایش غیرعادی این هورمون در دوارن بلوغ یا بعد از آن اتفاق افتد، شخص مبتلا بلند قدتر نمی‌شود، اما قطر استخوان‌های دست، پا و صورت افزایش می‌یابد. اولین نشانه این بیماری نیاز به کفش بزرگ‌تر و تنگ شدن انگشتر در دست است. این عارضه را “آکرومگالی” می‌نامند.

دکتر هومن خلیقی  هفته نامه سلامت